ԳԵՂԱՄ ՍԱՐԳՍՅԱՆ GEXAM SARGSYAN
ՄԱՍ III
Աղջիկս տխուր լուրեր հաղորդեց ինձ: Նիկոլ եղբայրս, 40 թվին կալանվելով, աքսորվել էր Սվերդլովսկ: Բագրատ եղբայրս, զորահավաքի ենթարկվելով, անհայտ կորել էր արևմտյան ռազմաճակատներում: Վազգեն եղբայրս, սերժանտի աստիճանի հասնելով, զոհվել էր Հյուսիսային Կովկասում: Եղբայրներիցս ամենակրտսերը՝ Ռուբենը, մեկնել էր Ղափան, միացել տեղի դերասանական խմբին, ամուսնացել, և սկզբնական շրջանում որպես ակումբի վարիչ, հետագայում՝ որպես դերասան, հաստատվել Ղափանում (վերջինս դառնում է Կապանի դրամատիկան թատրոնի անվանի դերասաններից մեկը- Հ.Ս.): Մեր բարեկամներից ոչ ոք չէր հետաքրքրվել իմ ընտանիքով, բացի կնոջս Աշոտ եղբորից: Յոթ տարվա մեջ կնոջս կրած նեղ օրերը և տանջանքներն ու չարչարանքներն իրենց հետքն էին թողել նրա վրա. նա խիստ նիհարել էր և ծերացած կնոջ տպավորություն էր թողնում:
Մանկահասակ Հակոբ Գ. Սարգսյանը՝ հոր հետ աքսորում (վերևի շարքում՝ աջից չորրորդը) ԱՔՍՈՐՈՒՄ
Դիմեցի հանրապետական դատախազին՝ բացատրելով իմ ով լինելը, պատմեցի ընտանիքիս դրության մասին և խնդրեցի ինձ թույլատրել մնալ Երևանում: Դատախազը պատվիրեց ինձ գրավոր դիմում տալ: Տեղնուտեղը գրեցի դիմումը և հանձնեցի քարտուղարին: Երբ երկու օրից դատախազն անձամբ ինձ ընդունեց և հայտնեց, որ ազատ կարող եմ ապրել և աշխատել Երևանում: Ապա գրավոր կարգադրություն տվեց վարչական մարմիններինինձ անձնագիր տալու և քաղաքում գրանցելու կապակցությամբ: Հունվարին դիմեցի Կապի մինիստր ընկ. Նալբանդյանին, որը , դիմումիս համաձայն, ինձ հրամանագրով նշանակեց Երևանի ռադիոցանցի գլխավոր հաշվապահ: Մի քանի օրվա ընթացքում միստրության գլխավոր հաշվապահի՝ ընկ. Մաշարյանի մասնակցությամբ ընդունեցի ռադիոցանցի հաշվապահական գործերն առանձին ակտերի միջոցով, միաժամանակ վարչական օրգանների միջոցով գրանցվեցի տնայինգրքույկում և անձնագիր ստացա: Մինչ այդ ռադիոցանցի գլխավոր հաշվապահը մի անփորձ աղջիկ էր եղել, որը չէր կարողացել աշխատել, և հաշվապահական գործերը շատ խառն դրության մեջ էին գտնվում: Ահա թե ինչու ինձ սիրով աշխատանքի ընդունեցին: 1944-46թ.թ.-ին աշխատելով ռադիոցանցում՝ միանգամայն կանոնավորեցի հաշվա-ֆինանսական գործերը՝ վերափոխելով հաշվապահական նախկին դրվածքը: Բացի աշխատավարձից եռամսյակային հաշվետվություններից հետո դրամական պարգև էի ստանում մի ամսվա աշխատավարձի չափով: Պատահում էին օրեր, որ գիշերները տուն չէի գալիս աշխատավայրից. գրասենյակում աշխատում էի հաշվետվությունների վրա: Նալբանդյանին հետ էին կանչել Մոսկվա՝ մի այլ աշխատանքի, նրա փոխարեն կապի միանիստր էին նշանակել Թադևոս Մինասյանին: Այդ տարիներին կարգավորեցի իմ տնտեսական խառն դրությունը: Կինս արդեն կազդուրվել էր, և հետզհետե մոռացվում էին անցյալի դառնությունները: 1946թվի աշնանը մայրս մահացավ՝ չդիմանալով ռազմաճակատում մահացած և անհետ կորած իր որդիների մահվան և կորստյան վշտին ու կսկիծին, մանավանդ որ Նիկոլ եղբայրս էլ մահացել էր 1946թ. Սվերդլովսկի աքսորյալների ճամբարում:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն ավարտվել էր դաշնակից պետությունների հաղթանակով: Սովետական Միության, Անգլիայի, Ամերիկայի բանակները, շրջապատելով Բեռլինը, կապիտուլացիայի ենթարկեցին Գերմանիային: Դաշնակից պետությունների կողմից Նյուրնբերգ քաղաքում կազմակերպվեց միացյալ դատարան՝ պատերազմի հանցագործներին դատելու համար: Պատերազմի շատ հանցագործներ, ֆաշիստ մարդակերներ ստացան իրենց արժանի պատիժը: Պատերազմը դադարեց նաև Հեռավոր Արևելքում: Դրությունը գնալով է՛լ ավելի կլավանար, եթե Ստալինը նորից չվերականգներ անցյալի բռնապետական քաղաքականությունը: ԱՄՆ նախագահ Ռուզվելտի մահից հետո՝ պրեզիդենտ Տրումենի օրոք, Ստալինը խախտեց Կալիմայում արտադրված ոսկին Ամերիկային հանձնելու վերաբերյալ 10 տարով կնքված պայմանագիրն այն արդարացումով, որ եթե Ամերիկան օգնել է Ռուսաստանին ապրանքներով, ապա Ռուսաստանն էլ պատերազմում 20 միլիոն մարդկային զոհ է տվել, բազմաթիվ քաղաքներ ու բնակավայրեր են ավերվել: ԱՄՆ-ի և Խորհրդային Միության միջև հարաբերությունները գնալով վատացան: Ստալինը, մի կողմ դնելով Լենինի կողմից հիմնադրված «ԳՈԷՌԼՈ»-ի շինարարական ծրագիրը, ձեռնարկեց մի նոր հսկա շինարարություն, որն անվանել էր «Կոմունիզմի շինարարություն»: Այն իր տարածքի մեջ ընդգրկում էր Սպիտակ ծոցից մինչև Վոլգա-Դոնի ջրանցքի շինարարությունը: Բացի այդ մտածեց նաև Արևմտյան և Միջին Սիբիրի մի շարք անմարդաբնակ վայրեր մարդաբնակ դարձնել: Դրա համար դարձյալ ՄԳԲ-ին անսահմանափակ լիազորություններ տվեց և Ռուսաստանի բոլոր մարզերից ու ծայրամասերից տասնյակ հազարավոր կալանավորներ լցրեց այդ շինարարություններում: Չբավարարվելով դրանով՝ հազարավոր ընտանիքներ աքսորեց Նովոսիբիրսկի, Ալթայի, Ղազախստանի անմարդաբնակ վայրերը՝ բռնագրավելով նրանց շարժական և անշարժ ունեցվածքը: Բերիան, որ նորից ՄԳԲ-ի մինիստրն էր, սանձարձակորեն շահատակում էր երկիրը: Բացի դրանից, 1947թ. Ստալինը նոր Ուկազ (հրաման) հրապարակեց, որով արգելվում էր նախկին քաղաքական կալանավորներին, որոնք ազատվել և ապրում ու աշխատում էին իրենց բնակավայրերում, 60-70 կմ հեռու ապրեն իրեն մշտական բնակության վայրերից: Նորից իմ առջև հայտվեց ընտանիքիցս հեռու ապրելու սև ուրվականը: 1947թ. հունիսին քաղմասի միլիցիայի վարչությունից ծանուցագիր ստացա, որով պահանջվում էր 19 օրվա ընթացքում հեռանալ մայրաքաղաքից 70 կմ հեռու՝ դեպի հյուսիս: Կնոջս հուսադրեցի, որպեսզի շատ չընկճվի: Ռադիոցանցի դիրեկտոր Բագրատ Գևորգյանը և Կապի մինիստր Թադևոս Մինասյանն իմ խնդրանքով անձամբ եղան ՄԳԲ-ի մինիստրի մոտ, սակայն դա շատ քիչ օգնեց գործին: ՄԳԲ-ի մինիստրն ասել էր, որ եթե անփոխարինելի աշխատող եմ, ցերեկները կարող եմ աշխատել ռադիոցանցում, իսկ գիշերներն անպայման պետք է հեռնամ քաղաքից մոտիկ մի բնակավայր: Ինձ նշանակեցին Բերիայի անվան շրջանի շրջկենտրոնում կապի գրասենյակի ավագ հաշվապահ, միաժամանակ պետք է աշխատեի ռադիոցանցում՝ որպես գլխավոր հաշվապահ այն պայմանով, որ գիշերները պետք է քնեի Սեբաստիայում: Աշխատանքի ծանրաբեռնվածությունն ինձ միանգամայն հյուծել էր: Տեսնելով, որ այլևս հնարավոր չէ այդ ձևով շարունակել՝ դիմում տվեցի Կապի մինիստրին, որպեսզի աշխատանքի կապակցությամբ ինձ ուղարկեն մի հեռավոր շրջան, այնպիսի մի վայր, որ հնարավոր լինի թե՛ ապրել և թե՛ ընտանիքիս օգնել: Կապի մինիստրը խոստացավ բավարարել դիմումս՝ պայմանով, որ երկու ամսվա ընթացքում հաշվապահական մի կադր պատրաստեմ Բերիայի անվան շրջանի կապի գրասենյակի համար: Տեղի կոմերիտմիության կազմակերպությունը մեկին ուղարկեց՝ Աթանաս անունով, որի հետ երկու ամիս պարապելուց հետո հետս տարա մինիստրություն, քննության ենթարկել տվեցի, և Աթանասը հրամանով նշանակվեց կապի գրասենյակի ավագ հաշվապահ, իսկ ինձ հրամանով նշանակեցին Բասարգեչարի (ներկայումս՝ Վարդենիս) կապի գրասենյակի ավագ հաշվապահ:
ՀԻՆԳ ՏԱՐԻ՝ ԲԱՍԱՐԳԵՉԱՐՈՒՄ
Բասարգեչարը գտնվում է Սևանա լճի արևելյան ծայրում՝ Երևանից դեպի հյուսիս-արևելք 180 կմ հեռավորության վրա: Այն Գեղարքունյաց աշխարհի վերջին շրջանն է, որը հյուսիս-արևմտյան կողմից սահմանակից է Կարմիրի շրջանին, արևմտյան կողմից՝ Սևանա լճին և Մարտունու շրջանին, հարավային կողմից՝ Ազիզբեկովի շրջանին և հյուսիս-արևելյան կողմերից՝ Ադրբեջանին: Այն պատմական Հայաստանի Գեղարքունյաց աշխարհի Վասկաշեն գավառն է: Գեղարքունյաց աշխարհն իր մեջ ամփոփում է Նոր Բայազետի (Կամոյի), Մարտունու և Բասարգեչարի շրջանները՝ Սևանա լճի հետ միասին: Սևանա լիճը կամ Գեղամա ծովակը սկսվում է Սևանից ու Չիբուխլուից և տարածվում է մինչև Բասարգեչար՝ արևմուտքից արևելք՝ 70 կմ երկարությամբ և հարավից հյուսիս՝ 30 կմ լայնությամբ: Հարավից սկիզբ է առնում Գեղամա լեռնաշղթան և, դեպի հարավ ձգվելով, հարում Միկոյանի շրջանին: Գեղարքունիքը կազմում էր Սյունյաց նահանգի մի մասը և պատկանում էր Սյունյաց նախարարությանը: Շրջանն ուներ 30 գյուղ, որոնցից հինգը՝ զուտ հայկական, չորսը՝ խառն բնակչություն ունեցող, և 21-ը թուրքաբնակ գյուղեր էին: Շրջանի տարածության ¾-ը դաշտավայր էր, որտեղ առատորեն կատարում էին հացահատիկային մշակություն: Շրջանը շրջապատված է հարուստ արոտավայրեր ունեցող լեռնային բարձրություններով և ունի ալպյան արոտավայրեր, որոնցում ամառային ամիսներին ոչ միայն Հայաստանի, այլև հարևան Ադրբեջանի անասնապահներն իրենց ոչխարների հոտերն ու այլ անասունները՝ տասնյակ հազարավոր գլուխներով, բերում էին այս յայլա սարերը: Դրանով պայմանավորված՝ շրջանի կենտրոնում՝ Բասարգեչարում, 3-4 ամիս շարունակ՝ ամեն շաբաթ և կիրակի օրերին, շուկան լցվում էր տասնյակ բարիքներով, և աշխույժ առևտուր էր ընթանում: Հեռավոր շրջաններից և Երևանից բազմաթիվ գնորդներ էին ժամանում այդ օրերին Բասարգեչար՝ անասուններ, յուղ, պանիր, կարագ, բուրդ, մածուն, կաթ, հավ, ձու, գնելու համար: Հենց դրա համար էլ համաձայնվեցի մեկնել հեռավոր Բասարգեչար: Ստացածս աշխատավարձով և՛ ես էի ապրում, և՛ ընտանիքիս էի պահում: Ամեն կիրակի փոստային ավտոմեքենաներով գնածս մթերքներն ուղարկում էի քաղաք: Հինգ տարվա ընթացքում կապի գրասենյակի երեք պետեր փոխվեցին, իսկ ես իմ ջանասեր աշխատանքի շնորհիվ մնացի իմ տեղում: Ապրում էի կապի գրասենյակի շենքում: Ամառները կինս, մյուս հարազատներս այցելում էին ինձ մեկ-երկու ամսով: Նույնիսկ Կնոջս տարա Ադրբեջանի տարածքում գտնվող Իստի-սու (ներկայումս ազատագրված տարածքներում գտնվող տաք հանքային ջրեր- Հ.Ս.)՝ ոսկրացավը բուժելու համար: Բուժումն արդյունավետ էր. ոսկրացավը բուժվեց: Որդուս՝ Հակոբին բերեցի մոտս, և մոտ երկու տարի ապրեց և սովորեց Բասարգեչարում: Տեղի դաժան եղանակների պատճառով նա հիվանդացավ պլևրիտ ծանր թոքային հիվանդությամբ, և միայն հրաշքով հաջողվեց նրան խլել մահվան ճիրաններից: Շրջանի ՄԳԲ բաժանմունքում հաշվառման մեջ էի: Թե՛ կապի գրասենյակի կոլեկտիվի և թե՛ մյուս հիմնարկների կոլեկտիվների կողմից հարգանք էի վայելում, մանավանդ, որ ռուսերեն գրագրությունների դեպքում օգնում էի բոլորին: Ինձ դրսևորում էի այնպես, որ ոչ մի կասկածելի բան չնկատվի, և նորից ընտանիքս չդժբախտանա:
1948 թվականին Ստալինը դրամական ռեֆորմ կատարեց: Մեկին տաս պակասեց դրամի արժեքը և դրան համապատասխան՝ բոլոր ապրանքների գները: Միաժամանակ հարյուրավոր ընտանիքներ տարերային կերպով, մի գիշերվա ընթացքում աքսորվեցին հեռավոր Սիբիր՝ Ալթայ երկրամասը: Ես ուղղակի վախը սրտիս սպասում էի, որ այդ աղետն ինձ էլ կհասնի, սակայն նման բան տեղի չունեցավ:
Գեղամ Սարգսյանի հուշերն ի մի բերեց և ներկայացրեց Հասմիկ Սարգսյանը
Այստեղ՝ ՄԱՍ I