ՑԱՐԻԶՄԻ ԳԱՂՈՒԹԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Խ. ԱԲՈՎՅԱՆԻ «ՎԵՐՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ» ՎԵՊՈՒՄ
Խ. Աբովյանն ապրել ու ստեղծագործել է մի այնպիսի ժամանակաշըրջանում, երբ դեկաբրիստների ու Պուշկինի Ռուսաստանը, նիկոլաևյան դաժան ռեակցիայի ու հաշվեհարդարի պայմաններում անգամ, տիրականորեն իշխում էր հասարակական մտքին: Պարսկական տիրապետությունից իր ժողովրդի ազատագրվելը տեսած Աբովյանը նոր էր ոտք դրել Դորպատ, երբ Ֆրանսիան ու Բելգիան ինքնակալության դեմ բարձրացրին հեղափոխության դրոշը: Հաջորդեց Լեհական ապստամբությունը: Նույն ժամանակ խռովություն էր բռնկվել նաև Նովգորոդում՝ Նիկոլայ Առաջինին դնելով «ահավոր սարսափելի վիճակի մեջ», «որի պատճառով նա հարկադրված էր իրեն շրջապատել հոսպիտալից դուրս գրված զինվորներով» (Գերցեն):
ՑԱՐԻԶՄԻ ԳԱՂՈՒԹԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Խ. ԱԲՈՎՅԱՆԻ «ՎԵՐՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ» ՎԵՊՈՒՄ
Չնայած լեհական ապստամբությանը հաջորդած ժամանակաշրջանում Նիկոլայ Առաջինն ավելի խստացրեց հալածանքի ու հետապնդման քաղաքականությունը՝ մարդկանց տաժանակրության քշելով ամենաչնչին կասկածի դեպքում, այնուամենայնիվ նրան չհաջողվեց պաշտնեշ կանգնեցնել հեղափոխական տրամադրությունների դեմ:
Օրինական հարց է առաջանում, թե այդ բուռն իրադարձությունների հորձանուտում Դորպատի համալսարանում տարիներ շարունակ սովորած, Պետերբուրգի, Մոսկվայի մտավոր շրջանների հետ շփումներ ունեցած Աբովյանը տեսա՞վ հասարակության երկփեղկվածությունը, և եթե` այո՛, ի՞նչ ընտրություն կատարեց, ո՞ր Ռուսաստանի դրոշի տակ կանգնեց: Մեր նպատակից դուրս համարելով Աբովյանի հասարակական գործունեության և ստեղծագործության հակաճորտատիրական բովանդակության վերհանումը՝ բավարարվենք «Վերքով»` այստեղ էլ սահմանափակվելով երկու Ռուսաստանի նկատմամբ ունեցած նրա որոշակի, գիտակցված ու հետևողական վերաբերմունքով: Եվ քանի որ Աբովյանի վերաբերմունքը Ռուսաստանի նկատմամբ այնքան հիմնավոր ու աներկբա է, որ նրա թևավոր խոսքերն ամեն մի դպրոցական անգիր գիտի, այստեղ էլ ուշադրության կենտրոնում պահենք պաշտոնական Ռուսաստանի նկատմամբ «Վերքում» տեղ գտած դիրքորոշումը:
Նախ` «Վերք Հայաստանի», ապա, դրանով էլ չբավարարվելով՝ «Ողբ հայրենասիրի»: Ռուս-պարսկական պատերազմի հաղթական ավարտից ու պարսկական դժոխային տիրապետությունից ժողովրդի ազատագրվելուց հետո ի՞նչ վերքի մասին է խոսքը, որ դառնում է հայրենասեր զավակի ողբի առարկան: Չէ՞ որ Արևելյան Հայաստանի՝ Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելով` պետք է վերացած լինեին և՛ վերքերը, և՛ ողբերը: Սակայն իրականում այդպես չէր: Ցարական կառավարությունը, որը նվաճած երկրները բաժանում էր միայն տարածքային սկզբունքով՝ չճանաչելով ազգ ու ազգային հարց, հայերի նկատմամբ ժամանակավոր բացառություն անելով, Երևանի ու Նախիջևանի խանությունները դարձնում է մի վարչական միավոր՝ «Հայկական մարզ» անվանումով: Այս հայկականի մեջ, սակայն, հայկական ինքնավարության հետք անգամ չկար. դա զուտ ցարական-բյուրոկրատական ապարատ էր, որի առաջադիր խնդիրը ազգայինի հետևողական անտեսումն էր, նվաճված ժողովուրդների հպատակեցումը: Այդ էլ բավական չհամարելով՝ 1840 թ. ցարը վերացնում է անվանական հայկական մարզը: Դա այն վերջին հարվածն էր, որ փշրեց ավելի քան մեկուկես դար հայ ազատագրական մտքի առանցք դարձած պատրանքը, որ «ցարական աստվածահաստատ գահակալների օգնությամբ» հայերը կարող են ձեռք բերել ազգային ինքնուրույնություն: Պատրանքների փլուզման գաղափարական արտահայտությունը հենց «Վերք Հայաստանի» վեպն է: Պատահական չէ, որ անցումային մի ամբողջ պատմաշրջան ընդգրկող այդ հանճարեղ գործն ստեղծվեց Հայկական մարզի վերացումից անմիջապես հետո և նվիրվեց մարզի վերջին կառավարիչ Գևորգ Սմբատյանին: Ահա պատմական իրադարձությունների այս շղթայի մեջ է իր արդարացումը գտնում ազատագրված հայրենիքի մասին գրված «Վերք Հայաստանի, ողբ հայրենասիրի» վերնագիրը:
Ավելին: Երբ մի կողմ ենք դնում պարսկական տիրապետության սարսափների ու պատմական որոշ իրադարձությունների երկարապատում նկարագրությունները և հետամուտ լինում առաջադիր խնդրին, տեսնում ենք, որ Աբովյանը, Ռուսաստանի ու ռուս ժողովրդի նկատմամբ երախտագիտության ամենաջերմ զգացմունքներին զուգահեռ, մարտնչում է ցարիզմի հետապնդած նպատակների դեմ, ցարական համահարթող քաղաքականությանը հակադրում ինքնուրույն գոյության իրավունքի, ազգային դրոշի շուրջը համախմբվելու հրամայականի գաղափարը:
ՑԱՐԻԶՄԻ ԳԱՂՈՒԹԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Խ. ԱԲՈՎՅԱՆԻ «ՎԵՐՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ» ՎԵՊՈՒՄ
«Վերքի» «Հառաջաբանը» բացվում է լիդացվոց Կրեսոս թագավորի և նրա 20 տարեկան համր որդու մասին խորիմաստ ավանդությամբ. որդիական սերը, պարտքի գիտակցությունը «բնության դրած ժնջիլն» անգամ փշրում է: Ազգային ինքնությանը սպառնացող վտանգով տագնապած Աբովյանը նույն «Հառաջաբանը» փակում է կրակված սրտից դուրս ժայթքած երդում-բացականչությամբ. «Ով թուր ունի, առաջ իմ գլխիս խփի, իմ սիրտս խրի, ապա թե ոչ՝ քանի բերնումս լեզու կա, փորումս սիրտ, ես լեղապատառ ձեն կտամ. «Էդ ո՞ւմ վրա եք թուր հանել, հայոց մեծ ազգին չե՞ք ճանաչում»: Ճշգրիտ չի լինի, եթե այս խիզախ մարտահրավերը հասցեագրենք պարսկական տիրապետությանը, որն արդեն տասներեք տարի էր, ինչ վերացել էր: Չէ՞ որ հենց նույն «Հառաջաբանում» իրեն հուզող հրատապ հարցերի կենտրոնում Աբովյանը դնում է ազգի գոյության ու նրա հարատևության խնդիրը: «Մեկ ազգի պահողն էլ՝ լեզուն ա ու հավատը, թե սրանց էլ կորցնենք, վայն եկել ա մեր օրին»:
«Թե սրանց էլ կորցնենք….»: Փայփայած պատրանքների փլուզումից հետո ազգային գոյության հնարավոր վերացման տագնապն է Աբովյանին մղում մեծագործության, ստիպում խիզախ վճռականությամբ կանգնել ամենազոր ցարական ինքնակալության դեմ հանդիման: Այստեղ էլ նա կողմնորոշվում է դեպի ժողովուրդը և ոչ թե դեպի «բազի աղա, բազի հաստափոր իշագլուխ իշխան, բազի գոգրեն լիքը հեր», որոնք «իրանց զուռնան են գիշեր-ցերեկ… փչում, գլուխները քարեքար տալիս», թե «աստուծանով հինգ տարուց եդը՝ էլ ոչ հայ կտեսնիս, ոչ էլ հայի անուն կլսես»: Վճռականորեն կանգնելով ազգի ու ժողովրդի շահերի պաշտպանության դիրքերում՝ Աբովյանը ազդարարում է. «Թող տրամաբանություն գիտցողը իրան համքյարի համար գրի, ես, քո կորած, շվարած որդին՝ քեզ համար»:
Միայն «Հառաջաբանի» վերոհիշյալ վկայությունները բավական են՝ հաստատելու համար, որ Աբովյանը որդեգրեց ժամանակի ամենաառաջավոր, ամենախիզախ ու արմատական դիրքորոշումը հայ իրականության մեջ, որն իր հետագա զարգացումը գտավ Նալբանդյանի մոտ: Հայրենասիրության ու ժողովրդասիրության աբովյանական ավանդները դարձան այն կաթնաղբյուրը, որից խմեց Նալբանդյանը՝ իր ազատատենչ պոեզիան ու հրապարակախոսությունը ստեղծելու համար. «Մենք ազատակամ նվիրեցինք մեզ հասարակ ժողովրդի իրավունքը պաշտպանելու»:
Աբովյանին զբաղեցնող գերագույն հարցը ժողովրդի քաղաքական ճակատագիրն է: Ի՞նչ է սպասում հազարամյակների ծանր փորձություններին դիմացած այն ժողովրդին, որ «Նոյան դեսը վեց հազար տարի՝ ոչ թե քրիստոնեի կամ լուսավորյալ ազգի, այլ հեթանոսի, կռապաշտի, մահմեդականի, անօրենի ձեռքին էր աչքը բաց անում, նրանց հետ քյալլա տալիս», այն ժողովրդին, որ «իրանց կյանքը, թագավորությունը, մեծությունը, փառքը, իշխանությունը, զորքը կորցնելեն ետև» անգամ «իրանց գլուխը, իրանց սուրբ հավատը, իրանց սուրբ օրենքը՝ էն վեհանձնությունովը պահպանեցին, որի օրինակը աշխարհքում ոչ էլել ա, ոչ կըլի»:
Ռուս-պարսկական պատերազմի ողջ ընթացքում ցարիզմը դաժանորեն շահագործում էր հայ ժողովրդի ռուսական կողմնորոշումը, նրա անմնացորդ նվիրվածությունը ռուսական զենքի հաղթանակին: Ռուս զինվորի հետ ուս ուսի կռվող հայերը, վերջին գեղջուկից մինչև բարձր հոգևորականությունը, իրենց կատարած ծառայության համեմատ առատորեն արժանանում էին բարձրագույն պարգևների ու շքանշանների: Իսկ երբ պատերազմը հասավ հաղթական ավարտին, ցարիզմը չուշացրեց ցույց տալ իր իսկական էությունը: Ճիշտ է, նա հիմնովին ապահովեց հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյությունը, կյանքի ու գույքի անձեռնմխելիությունը, սակայն ոչ միայն չլուծեց քաղաքական ինքնավարության խնդիրը, այլև իր համահարթող քաղաքականությամբ հարցականի տակ դրեց ազգային հարատևության հանգամանքը: Նա ոչ միայն անտեսեց հայ ժողովրդի ծառայություններն ու նվիրվածությունը, նրա կիսակատար երազանքները, այլև զանազան պատրվակներով աքսորելով կամ մեկուսացնելով ժամանակի աչքի ընկնող հայ գործիչներին՝ ստեղծեց զտարյուն բյուրոկրատական ապարատ, որն իր մեծապետական քաղաքականությանը զուգընթաց անխնա կեղեքում էր գաղթականության վերքերը դեռևս չբուժած ժողովրդին: Ուշագրավ է, որ երբ Նիկոլայ ցարը 1837 թ. հոկտեմբերին այցելեց Արարատյան դաշտ, ժողովուրդը նրան դիմավորեց ճամփեզրերին վառած խարույկներով ու փետրահան արված աքաղաղներով՝ հասկացնելու համար, որ իրենք այդ վիճակին են հասել իշխանությունների ձեռքին:
Որ Աբովյանը չէր հաշտվում և չէր կարող հաշտվել իրերի նման դրության հետ, հաստատվում է այն արմատական դիրքորոշմամբ, որ դրսևորեց ցարիզմի քաղաքականության նկատմամբ: Աբովյանը դարձավ իր ժողովրդի վաստակի ու իրավունքների դատապաշտպանը, վերականգնեց պատմակական ճշմարտությունը բոլոր այն իրադարձությունների ու անձանց մասին, որոնք կա՛մ դիտավորյալ խեղաթյուրվում էին, կա՛մ դառնում ծրագրված հալածանքի զոհ: Իսկ ամենամեծ իրադարձությունը ռուս-պարսկական պատերազմն էր ու հայերի ռուսական կողմնորոշումը այդ պատերազմում, որ ուրանում էր պաշտոնական Ռուսաստանը:
Հանրահայտ է, որ երբ պարսկական թագաժառանգ Աբաս Միրզան հարյուրհազարանոց զորքով արշավեց Անդրկովկաս՝ որպես հավելում ունենալով նաև Անդրկովկասի ապստամբ խաներին ու բեկերին, ինչպես և Երևանի ու Նախիջևանի խանությունների զինական ուժերը, Ռուսաստանը Անդրկովկասում ուներ ընդամենը 35 հազար զինվոր, որոնք ցրված էին Սև ծովից մինչև Կասպից ծով՝ որպես սահմանապահ, բերդապահ ու քաղաքապահ զորքեր: Պատերազմին անպատրաստ Երմոլովը, նման հանգամանքների թելադրանքով, դիմում է Վրաստանի թեմի առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցուն՝ ապահովելու հայերի աջակցությունը: Վերջինս մի շրջաբերականով դիմում է հայությանը և փաստորեն պատերազմի պաշտոնական հայտարարությունից հինգ շաբաթ առաջ իր կողմից պատերազմ հայտարարում պարսիկներին: Հայ ժողովուրդը ոտքի է կանգնում պարսկական ներխուժման դեմ՝ այդ կռիվը դիտելով որպես «հայոց ազգային պատերազմ ընդդեմ պարսից դարևոր բռնակալութեանց»: Ամենուր հայերը առաջին շարքերում էին՝ հայրենիքի փրկության զոհասեղանին դնելով տուն, տեղ, կյանք: Այժմ այդ ամենը ոչ միայն անտեսվում էր, այլև ծավալվել էր հակահայկական մի շարժում, որը լռությամբ տանել չի կարողանում նույնիսկ ցարի դրածո ու կամակատար Հովհաննես Կարբեցի կաթողիկոսը, որը 1841 թ. հուլիսի 31-ի աղերսագրով հայցում է կայսեր օգնությունն ու հովանավորությունը:
Հակահայկական այս շարժման մեջ երկրորդական դեր չի խաղում Կովկասի կառավարչապետ Պասկևիչը: Դեռևս ռուս-թուրքական պատերազմի օրերին՝ Բայազետի հերոսական պաշտպանության ժամանակ, հայերի ցուցաբերած անօրինակ քաջագործությունների ու հավատարմության մասին գեներալ Պոպովի զեկուցմանը պատասխանելով՝ Պարսկևիչը գրում է. «Հայոց հավատարմությանը մի հավատաք, որովհետև այդ հառաջ է գալիս վախկոտությունից»: Պասկևիչը նույնիսկ այնտեղ է հասնում, որ ցարին գանգատվում է, թե «հայքը, երկչոտ լինելով, յուրյան ճիշտ տեղեկություններ չեն հաղորդում օսմանցոց զորաց մասին, այնինչ շնորհիվ հայ լրտեսների և Էջմիածնի հոգևորականաց անխոհեմության պատճառով թշնամին տեղյակ է, թե ինչ է կատարվում ռուսաց բանակում»: Ինչքան էլ այս մեղադրանքը ռուս հեղինակներն անգամ զրպարտություն են համարում, այնուամենայնիվ բարձր ոլորտներում խմորվող տրամադրությունները հասնում են այն աստիճան ծայրահեղ չափերի, որ հայերին համարում են հերձվածող, շահամոլ, նենգ ու խորամանկ ժողովուրդ: Ահա ինչ ենք կարդում Պասկևիչի հերթական զեկուցագրերից մեկում «հայոց ազգ անվանելոց»-ի հասցեին. «Այդ հայքը չեն դադարում ո՛չ հետամուտ լինելուց, ո՛չ խորամանկություններ գործ դնելուց,- միայն թե հասնին յուրյանց այս նպատակին, որովհետև այս ազգի մեջ ագահությունը և պատիվներ ու մեծարանքներ ձեռք բերելու սերը սահման չունին»:
Կարծես թե վերադասին գրած Պասկևիչի զեկուցագրերը կարդալուց հետո է Աբովյանը «Վերքի» առաջին տարբերակում գրել. «Հայք էրծաթի, ոսկու և հարստության հետ միայն սեր չունեն, որ իրանք պայծառանան, աշխարհ պայծառացնեն ու լուսավորեն: Հայք թուրը ձեռն առածին պես՝ սար ըլի, առաջին չի դիմանալ, քար ըլի, վաղուց կճաքի, ինչպես որ պատմությունը, անհավատարիմ պատմությունը, որ հայի համար պապանձվել ա, մեկ օր կասի, ու թե նա չասի, ու էն ազգերին միայն գլուխ վեր բերի ու անարգաբար կեղծավորության տակը մտնի, որ թագավորություն ունին, ու պատմություն գրողին կա՛մ պարգև, կա՛մ պատիժ կտան, երկնային բեմը ցույց կտան Հայոց քաջ որդիքը՝ որ երկու հազար տարուց ավելի իրանց անունովն, իրանց թրի զոռովն ու հավատովը իրանց գլուխը պահեցին»:
Աբովյանը վճռականորեն դուրս է գալիս իր ժողովրդի անունը սևացնողների դեմ, պաշտոնական քաղաքականությանը հակադրում պատմական ճշմարտությունը: «Ինչ-որ Պարսից կռվի ժամանակին հայք արին, աստծո է հայտնի, ու ամենաողորմած Կայսրն էլ շնորհակալությունով ու հրովարտակներով, խաչով ու նշանով էս արած լավության տեղը շատ անգամ լցրեց: Թող բազի հիմար, անաստված մարդ հայոց ոտը ձգի, թե մարդ չիմանա, քարերը վկայություն կտան: Հալբաթ որ մեկ օր մեկ արդար, անաչառ մարդ Վրաստանու պատմությունը կգրի, էն ժամանակը կերևի, թե հայք ի՞նչ արին, ի՞նչ հավատարմություն են ցույց տվել տերությանը, ի՞նչ արին են վեր ածել:
…Ընչանք Ռուսք իրանց զորքը կհավաքեին, ղզլբաշը կարող էր սաղ Վրաստան ոտքի տակը տալ, եթե հայք չէին ամեն տեղ նրա ճամփեն կտրել: Միայն Ներսես ու Գրիգոր եպիսկոպոսաց, Մատաթովի ու Բեհբութովի արածը բավական է, որ աշխարհքը իմանա, թե ինչ հոգի ուներ էն ժամանակը մեր ազգը»:
Աբովյանը մատնացույց է անում այն անօրինակ սխրագործություններն ու ռուսական զենքի նկատմամբ ցուցաբերած հավատարմությունը, որ հայերը դրսևորեցին ամենուր՝ Շամխորից մինչև Ղարաբաղ ու Բաքու, Երևանից մինչև Թավրիզ ու Բայազետ: «Ո՞ւր թողանք ղարաբաղցոց, երևանցոց ու լոռուցոց արածները, որ քար ու հող ղզլբաշի արնովը լվացել, արին են թափել: Ղորթ ա՝ էն վաղուցվան հիանալի մելիքները չկային, ամա նրանց հոգին շատ տեղ էր մնացել: Ղզլբաշի շատ ղունշունի գլուխը սրանք կերան»: Չբավարարվելով ընդհանուր հայտարարություններով՝ Աբովյանը հիշատակում է որոշակի դեպքեր ու անուններ, ցույց տալիս, թե Անդրկովկասի տարբեր վայրերում հայերը ինչպիսի անձնազոհությամբ էին դիմագրավում թշնամուն: Ներսես և Գրիգոր եպիսկոպոսներ, Մադաթով, Բեհբութով, Գալուստ Մանուչարյան՝ Վրաստանից, Բարսեղ, Մանուկ, Մկրտիչ աղաները՝ Բայազետից, «հռչակավոր տունն Տիգրանյան Ղարսցի», Սոսի աղա և Մելիք Հոհանջան՝ Շուլավերից, աղա Սարգիս և Վարդան՝ Խլղարաքիլիսայից, Աղասին՝ իր քաջերով՝ Քանաքեռից-ահա բնավ ոչ լրիվ ցանկը այն հայ հերոսների, որոնք ժողովրդի գլուխ անցած՝ անձնվիրաբար պայքարել են թշնամու դեմ և որոնց քաջագործությունների ցուցադրումով Աբովյանը հակադրվում է պաշտոնական մտայնությանը:
Ուշագրավ է, որ Աբովյանն իր պաշտպանության տակ է առնում առաջին հերթին այն հայ գործիչներին, որոնք, իրենց կատարած ծառայություններին հակառակ, այս կամ այն ձևով ենթարկվել են վարչակարգի հալածանքներին:
Հալածվածների մեջ առաջինը Ներսես Աշտարակեցին էր՝ պատերազմող կողմ դարձած հայերի իրական առաջնորդը, որը ոտքի հանեց հայ ժողովրդին, կազմակերպեց կամավորական ջոկատներ և մի ձեռքին խաչ, մի ձեռքին դրոշ` գործուն դեր կատարեց պատերազմի ողջ ընթացքում: Քանի դեռ Ներսեսը հարկավոր էր «պետության շահերին», վառ էին պահում նրա ոգևորությունը բարձրագույն հրովարտակներով ու պարգևներով, իսկ հենց որ պատերազմը վերջացավ, նրան քաղաքավարի կերպով քշեցին Բեսարաբիա: 1828 թ. հունվարի 28-ի ցարական հրովարտակով «հատուկ ջերմեռանդությամբ դեպի Ռուսիայի օգուտները» ճանաչված և բարձրագույն պարգևի արժանացած Ներսեսը մարտի 3-ին Պասկևիչի ներկայացրած զեկուցագրով որակվում է որպես մի անձնավորություն, որն իր պաշտոնը հանձն է առել միայն այն բանի համար, որ «յուր բոլոր հոգատարությունը գործ դնե բացառապես հայոց համար և, հոգ չտանելով պետական շահերի մասին, ավելի նախադասե հայոց հոգևորականության… շահերը»:
Երբ բարձրացավ կաթողիկոսական խնդիրը, և սպասվում էր, որ ամբողջ հայությունը Ներսեսին կընտրի կաթողիկոս, Պասկևիչը 1829 թ. դեկտեմբերի 26-ի զեկուցագրով սպառնաց բարձրագույն իշխանությանը. «Եթե տերությունը կամենում է, որ հայոց հոգևորականության պետը լինի մի վտանգավոր ու նենգամիտ անձն, որ յուր խորամանկությամբ ընդդիմագործեր տերությանց դիտավորությանցը ու աշխատեր հավաքել յուր ձեռքի մեջ ոչ միայն հոգևոր գործերի ծայրագույն իշխանությունը, այլև խառնվում լիներ քաղաքական գործերում, այն ժամանակ կմնա ընտրել այդ պաշտոնի համար Ներսես արքեպիսկոպոսին:
… Հարկ եմ համարում ընդսմին ծանուցանել, որ մինչև հիմա Էջմիածնի պատրիարքը եղել է գլուխ ոչ միայն հոգևորականութան, այլև ընդհանուր հայոց ազգի, նույնիսկ քաղաքական կառավարության մեջ, և պարսից տերությունը հայոց վերաբերյալ բոլոր դեպքերում միշտ գործել է պատրիարքի ձեռքով: Բայց ռուսաց տերությանը այնպիսի անձն է հարկավոր, որ չարգիլեր այս երկրի մեջ ռուսական կարգ ու կանոնները մտցնելուն»:
Եվ այսպես` Պասկևիչի «ամենաողորմած» թելադրությամբ Աշտարակեցին 15 տարի շարունակ մեկուսացվեց Կովկասից: Աքսորական Ներսեսի դատն է պաշտպանում Աբովյանը իր «Վերքում»՝ նրան ներկայացնելով որպես պատմական իրադարձությունների կենտրոնական դեմքերից մեկը, ժողովրդի ազատագրական պայքարի ոգեշնչող ու կազմակերպիչ: «Միթե Ներսես եպիսկոպոսը չէ՞ր, որ գրաֆ Պասկևիչի հետ մտավ Հայաստան ու հայոց մեծ մասը քարոզելով, հորդորելով՝ ռսի ձեռքի տակը բերեց»: Քաղաքացիական խիզախություն էր հարկավոր Նիկոլայ Առաջինի քաղաքականության այսպիսի համարձակ մերկացման համար:
Նույնպիսի խիզախությամբ Աբովյանը իր վրա է վերցնում գեներալ Մադաթովի դատը: Հայտնի է, որ դեպի Թիֆլիս արշավող պարսկական զորքերի առաջն առնելու համար Երմոլովը կարողացավ ընդամենը երկու հազար զինվոր տրամադրել Մադաթովին, որը, իր շուրջը համախմբելով նաև հայոց կռվող ուժերին, 1826 թ. սեպտեմբերի 3-ին Շամխորի մոտ ջարդեց պարսկական 20-հազարանոց բանակը՝ հաջորդ օրը մտնելով պարսիկներից լքված Ելիզավետապոլ: Իսկ սեպտեմբերի 13-ին Պասկևիչի բերած դեկաբրիստական գնդերի հետ միասին այնպիսի ջարդ տվեցին Աբաս Միրզայի 50-հազարանոց բանակին, որ վերջինս փախավ Արաքսի մյուս ափը: Այս փայլուն հաղթանակի առիթով զորքերին տված հրամանագրում Պասկևիչը հիանում էր Մադաթով ու Վելյամինով գեներալների քաջություններով, իսկ ցարին գրում, թե գործը ավելի հաջողություն կունենար, եթե Մադաթովը և Վելյամինովը չէին եղել:
Շուտով Պասկևիչը տապալում է Երմոլովին ու նրա մերձավորներին, որոնց թվում՝ նաև Մադաթովին, որը 5 ամիս անգործ մնալուց հետո ուղարկվում է Դանուբի կողմը՝ գործող բանակ, որտեղ ցուցաբերած քաջությունների համար արժանանում է Նևսկու շքանշանի, բայց չի կարողանում ազատվել Պասկևիչի հալածանքներից: Վերջինս գործը այնտեղ է հասցնում, որ հրամայում է Շուշի քաղաքում, փողոցեփողոց թմբուկ զարկելով, հրավիրել Մադաթովից դժգոհներին, որ բողոքեն նրա դեմ: Ավելին: Առանց տիրոջը հարցնելու՝ Պասկևիչը աճուրդի է հանում Մադաթովի սեփական բնակարանը Թիֆլիսում: Այս հալածանքների հետևանքը լինում է այն, որ Մադաթովը սրտի ցավից մահանում է 1829 թ. սեպտեմբերի 4-ին` 49 տարեկան հասակում:
Ահա ինչպես է Աբովյանը «Վերքում» գնահատում Կովկասում ցարի կամքը ներկայացնող Պասկևիչի զոհ Մադաթովին:
«Առավոտը էն ա լսին էր տալիս՝ որ իշխանն և քաջահաղթն գեներալ-մայոր Մադաթովն վեր կացավ, Շամքոռա դզին մտիկ արեց, զորաց ինչ հրաման ուներ տվեց, ու ինքը արծվի աչքերովը Գրիգոր եպիսկոպոսը ու հայերի իշխանները քամակը գցած, օրդվի չորս կողմովը պտիտ տալով մտիկ էր անում սարերի գլխին, խոռ տեղերին դուրբնով, որ թշնամին հանկարծ վրա չտա, ու իր պատրաստությունը տեսնում էր: Զորքը ղորթ ա, շատ քիչ էր, ամա Մադաթովն էր նրանց գլխին, որ սար ու ձոր դողացնում էր, որ աստծո տեղ պաշտում էին, որ ղզլբաշի հոգին ջուր էր կտրում անունը լսելիս…: Մադաթովը պետք էր Վրաստանու փրկիչը լիներ ու ցույց տար աշխարքի, թե հայոց հոգումը իրանց հին հսկայության կրակը, քաջության բոցը, հավատարմության խունկը դեռ կար ու վաղուց մխում էր, որ մեկ հով դիպչի՝ հոտն աշխարք ընկնի, կրակն իրանց թշնամուն, իրանց աշխարքը քանդողին էրի, փոթոթի»:
Երբ սրան ավելացնում ենք նաև «քանի Կովկասյան սարը կա, Մադաթովի ու սրանց արածը հավիտյան կհիշվի, կասվի» և ուրիշ այլ գնահատականներ, մեր առաջ կանգնում է պատմական գործչի մի ավարտուն կերպար, որին միջոց դարձրած՝ հեղինակը հետևողականորեն դրսևորում է իր հակացարական դիրքորոշումը:
Հայերի նկատմամբ Պասկևիչի թշնամական դիրքի ու «արնի գինը» ոտնատակ տվող վարչակարգի քաղաքականության մերկացումը Աբովյանը խտացնում է նաև Բայազետի հերոսական պաշտպանների օրինակով:
«Ո՞ւր թողանք էն մեր հոյակապ իշխանքը՝ Բարսեղ, Մանուկ, Մկրտիչ աղեքն բայազդցի, աշխարհահռչակ տունն Տիգրանյան Ղարսցի, որ ինչպես հայր՝ իրանց բոլոր հարստությունը վատնեցին, փչացրին ու, իրանց աղքատ ժողովուրդը պահելով, բերին էս կողմը: Էս օր էլ նրանց անունը տալիս՝ բայազդցիք ու ղարսցիք ուզում են երեսներին խաչ հանել, էնքան անթիվ է նրանց հերոսությունն ու լավությունը ազգի վրա:
Մի՞թե էս բայազդցիք չէին, որ երբ մեր զորքը նրանց քաղաքն առավ, մեկ քանի օրից եդը՝ հանկարծ Վանա փաշեն մեծ ղոնշունով որ էկավ, Բայազդի չորս կողմը բռնեց, էս քաջ հայերը հոգին ատամների տակն առած՝ էն տղամարդությունը ցույց տվին, որ դեռ Երևան չեկած, շատը աստիճան, խաչ ստացավ: Էս օր էլ որ ողորմելիքը Թիփլիզումը մշակություն անելիս, կամ բաղնսներումը ծառայելիս խոսք ա ընկնում, էն կտրատված շորըներիցը էլի իրանց խաչերը հանում, գոռոզությունով ցույց են տալիս իրանց արնի գինը»:
Իսկ եթե հաշվի առնենք, որ Աբովյանը այստեղ մարտնչում է գաղթականների համար ստեղծված ողորմելի կենսապայմանների դեմ, մի վիճակ, որից ազատագրվելու հույսով նույն բայազետցիները, նույն իշխանների գլխավորությամբ, 1838 թ. ըմբոստացան իշխանությունների դեմ և ճաշակեցին ցարական բանտերի համը, պարզ կդառնա, որ հեղինակը ուղիղ նշանառությամբ խփում է Ռուսաստանի ճորտատիրական իրավակարգի հիմքերին:
Ժամանակի ամենաառաջավոր մտայնությամբ զինված Աբովյանը ասպարեզ է իջել իր ժողովրդի ազգային ու սոցիալական շահերի պաշտպանության կոչումով՝ Նալբանդյանից տասնամյակներ առաջ ազդարարելով, որ պատրաստ է կյանքն անգամ զոհաբերելու այդ սուրբ գործի հաղթանակի ճանապարհին: Ներկայացնելով արծափեցի Մանուկ աղայի «գերօրինակ քաջությունն ու հսկայությունը»՝ մարտնչող քաղաքացին նրա հիշատակի առիթով գրում է. «Լիս կտրի գերեզմանդ ու հողդ՝ անպարտելի հսկա: Ախ՝ երբ կըլի, որ քո հոգին գա, մեր ազգի վրա իջնի, որ մենք էլ մեր ազգին քեզ նման տիրություն անենք, քեզ պես մեռնինք»:
Եվ այսպես` ինչպես «Վերքից» բերված ու չբերված վկայությունները, այնպես էլ «Թուրքի ախչիկ», «Աղասու խաղը» ստեղծագործությունները և առանձնապես «Հազարափեշեն» սատիրապոեմը աներկբա են դարձնում այն իրողությունը, որ Աբովյանը կողմնորոշվեց դեկաբրիստական ապստամբությամբ վերափոխումների ուղիներ որոնող Ռուսաստանի կողմը, վճռականորեն կանգնեց Պուշկինի և Գոգոլի, Բելինսկու և Գերցենի գաղափարական դիրքերում՝ հայացքը դեպի սոցիալական ու ազգային ճնշումներից ազատագրվել ձգտող Ռուսաստանը: Այս դիրքերից է արդեն հասկանալի դառնում Աբովյանի կողմնորոշումը դեպի Ռուսաստանն ու ռուս ժողովուրդը: Պատահական չպետք է համարել, որ «Վերքում» 18 անգամ անդրադառնալով հայռուսական հարաբերությունների հարցին՝ Աբովյանը ընդամենը երկու անգամ է հիշատակում ցարին, մյուս դեպքերում ռուս ժողովուրդն է, ռուսական ոգին՝ իր ազատարար առաքելությամբ: Անվերապահորեն կանգնելով ռուսաց հզոր տերության հետ հավերժական բարեկամության դիրքերում՝ Աբովյանը հետևողականորեն մերկացնում է ցարիզմի գաղութարարական-ճորտատիրական քաղաքականությունը: Նա քաջ գիտակցում էր Նիկոլայ Առաջինի և նրա վարչակարգի հեռուն գնացող նպատակների վտանգավորությունը և տենդագին որոնում հակամիջոցներ՝ ապահովելու ժողովրդի ազգային գոյության ու հարատևության բնական իրավունքը:
ՑԱՐԻԶՄԻ ԳԱՂՈՒԹԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ
Խ. ԱԲՈՎՅԱՆԻ «ՎԵՐՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ» ՎԵՊՈՒՄ
ԱՐՏԱՇԵՍ ՀԱԿՈԲՋԱՆՅԱՆ