ՄԵՂՈԻՆ, ՄԵՂՐՆ ՈԻ ՄԵՂՐԱՄՈՄԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈԻՄ

ՄԵՂՈԻՆ, ՄԵՂՐՆ ՈԻ ՄԵՂՐԱՄՈՄԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈԻՄ

ՄԵՂՈԻՆ, ՄԵՂՐՆ ՈԻ ՄԵՂՐԱՄՈՄԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈԻՄ

ՄԵՂՈԻՆ, ՄԵՂՐՆ ՈԻ ՄԵՂՐԱՄՈՄԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈԻՄ (նկ․1)

Հայաստան աշխարհը, Փոքր Կովկաս լեռնաշղթայի փեշերից մինչև Հայկական Տավրոս, վաղնջագույն ժամանակներում ծածկված է եղել ալպյան արոտավայրերով ու անտառներով, գետերով, մեծ ու փոքր լճերով և սառնորակ աղբյուրներով։ Այդտեղ բազմացել են բազմազան կենդանիներ ու թռչուններ, միջատներ ու զեռուներ, այդ թվամ՝ նաև մեղուներ։ Բնակլիմայական այս պայմաններում են ապրել ու գործել հայերի նախնիները՝ Հայկական բարձրավանդակի հնագույն բնակիչները։ Նրանք իրենց մատչելի միջոցներով ստեղծել են իրենց ապրելակերպն ու միջավայրն արտացոլող ժայռապատկերներ, որոնք հարատևել են մինչև մեր օրերը եւ որոնք վերջին տասնամյակներում հայտնագործվել ու ուսումնասիրվել են մասնագետների կողմից։
Այդ ժայռապատկերներում, ի թիվս ժամանակի մարդուն հայտնի այլ արարածների, առկա է նաև մեղվի պատկեր (նկ․1)։
Հայտնի է, որ հնում թե՛ իրական եւ թե՛ երևակայական արարածների պատկերումները ժայռերին, ապա նաեւ հնագիտական ու ազգագրական բնույթի գտածոների՝ գոտիների, մատանիների, գինդերի, դրամների, հագուստի, գործվածքի, փայտի, քարի, ոսկրի և այլ իրերի վրա, անմիջապես առնչվել է մարդու հնագույն հավատալիքների հետ, որոնք հիմքում կապված են եղել բարու և չարի, օգտավետի և վնասակարի գաղափարի և դրանց ծնող պատճառները գիտականորեն բացատրել չկարողանալու հետ։ ժողովրդի դարավոր կրոնական պատկերացումները բազմազան արտահայտություններ են ստացել նրա առտնին կյանքի ու կենցաղի բոլոր ոլորտներում, մանավանդ թաղման արարողություններում։ Ուշագրավ է, որ այդ ամենի մեջ, այլևայլ երևույթների կարգին, նշանակալից տեղ է բռնել նաև մեղուն, մանավանդ նրա մեղրը և հատկապես մոմը։
Ականավոր ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը 1906-1908 թթ. Նոր Բայազետի գավառում (Գեղարքունիք), Սևանա լճի հարավային և արևելյան ափերին, պեղել է 500-ից ավելի միկարասյա, երկկարասյա դամբարաններ, որոնցից մեկի մասին իր, «Դամբարանների պեղումները Խորհրդային Հայաստանում» աշխատության մեջ գրում է, որ այդտեղ հայտնաբերված երեխայի կմախքի մոտ դրված է եղել ճրագ, մի սովորույթ, որը, ինչպես հավաստում է հեղինակը, հարատևել է մինչև մեր օրերը՝ «Երեխային թաղելիս ձեռքը մոմ են տալիս, որպեսզի մյուս աշխարհ գնալիս ճանապարհը լուսավորեն»։
Իր «Հին Հայաստանի կուլտուրան» աշխատության մեջ նույնն է վկայում պրոֆ. Խաչիկ Սամվելյանը, ավելացնելով, ոը, «հոգու» ճանապարհը մյուս աշխարհը գնալիս լուսավորելու նպատակով հանգուցյալի ձեռքին մոմ դնելու հնագույն ծեսն անցել է նաև քրիստոնեական եկեղեցուն, ըստ որում բնորոշ է, որ մոմը վառելիս մաղթում են. «Աստված հոգին լուսավորի»։ Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր վայրերում պեղած դամբարաններում հայտնաբերված բազմաթիվ ու բազմազան կավե ամանների կարգին գտնվել են նաև ճրագներ, որոնցում հնարավոր է, որ մոմեր վառած լինեն։
Դամբարաններից հանվել են նաև բրոնզե գոտիներ, որոնք ծածկված են եղել զարդանկարներով, դրանցից մեկի վրա (որը մաքրվել է Ե. Լալայանի կողմից), երևում է մի զույգ ձի, թռչնագլուխ մարդիկ՝ նետերը ձեռքերին, ապա արևի խորհրդանիշը պատկերող մի շրջանակ և մի «բզեզանման միջատի պատկեր», ինչպես կարծել է Ե. Լալայանը, որը, ըստ իս, ավելի նման է մեղվի, քան բզեզի։ Գոտու վրայի պաշտամունքի առարկա հանդիսացող արևի ու մեղվի պատկերները ցույց են տալիս, որ այն ունեցել է մոգական, չարից ու վտանգից պաշտպանող ու հաջողություն և բարեբախտություն բերող նշանակություն։ Գոտիները, ինչպես նաև նույն դամբարանից հանված ճրագները, թվագրվում են մ.թ.ա. III-II հազարամյակներով։ Գոտու մոգական նշանակությունը շարունակել է պահպանվել նաև կրոնածիսական հանգամանքներում, երբ այն կապել են պաշտամունքային արարողության ժամանակ, ինչպես նշում է Խ․Սամվելյանը։ Սևանի ավազանում, Լճաշեն գյուղի մոտ, 1965թ. կատարած պեղումների ժամանակ հնագետ Հ․Մնացականյանը մեկկարասյա դամբարանի միջից գտել է բրոնզե գոտի, որի վրայի բազմաթիվ զարդաքանդակների թվում կան նաև մեղուների պատկերներ՝ թռիչքի պա­հին, թևերը բացած (նկ.2)։ Ինչպես վկա­յում է հեղինակը, գոտին պատկանում է մ.թ.ա. 10-9-րդ դդ.։ Այս գոտու վրա քանդակված մեղուների պատկերները վկա­յում են, որ մեր նախահայրերը ոչ միայն ժայռապատկերներում են խորհրդանշել մեղվին, այլև այն առարկայի վրա, որը կրելիս են եղել իրենց մեջքին՝ պաշտա­մունքային նպատակով։
Մեղվի և նրա մեղրի պաշտամունքի հետ են կապված նաև եկեղեցիների պատերին, գմբեթներին և սյուներին քանդակված մեղ­րահացի պատկերները։ Դրանք առկա են 915-921թթ. կառուցված Աղթամարի պա­լատական եկեղեցի֊տաճարի պատուհանի կողքին պատկերված հրեշտակի գլխի շուրջը երիզած պսակի համալիրում, հայկական վիմափոր կառուցվածքի գլուխգործոց Գե­ղարդի (Այրիվանք) քարակոփ գմբեթաձև առաստաղին, Արցախի XIIIդ. կառուցված Հովհաննես Մկրտչի (Գանձասար) վանքի գմբեթաձև ծածկի խաչվող կամարների և լուսանցք-երդիկի միջև, Իջևանի շրջանի Աչաջուր գյուղի մոտի Մակարավանքի սյու­ներից մեկի խոյակի վրա և այլուր։
Մեղվապահության վերաբերյալ ուղղակի և անուղղակի ուշագրավ վկայություն են պարունակում նաև հայերեն հին ձեռագրերն ու մանրանկարները։ Այսպես, Մատե­նադարանի № 8400 ձեռագիր շարակնոցի 107ա թերթի տառակերպ նկարում (13-րդ դ.) պատկերված է թռչունի նմանվող գեղեցիկ մի մարդապատկեր՝ գլխին թագ, վրան շարված վառվող մոմեր։ Այստեղ, ինչպես նկատում է Ա.Մնացականյանը, լուսապսակին փոխարինել է վառվող մոմե­րով թագը, որից որոշակի երևում է տառապատկերի աղերսն աստվածուհիների հետ, որը միաժամանակ մոմի պաշտամուն­քի հետ կապված խորհրդանիշ է։ Ինչպես այս, այնպես էլ սրա նման այլ էակները, որոնց գլուխները վերցված են լուսապսակի մեջ կամ բերանում ունեն սրինգ, գրակա­նության մեջ անվանվել են սիրեններ և կապված են սիրո, և գեղեցկության, երգի ու երաժշտության գաղափարի հետ։ Մի այլ՝ № 6059 ձեռագիր շարակնոցում, գրված 1621թ. Կ.Պոլսում, Ավետիս գրչի կողմից, պատկերված է մարդ, կքած վիճակում, ձեռքերին և գլխին վառվող մոմեր։ Ա.Մնացականյանի մտահանգմամբ դա հիշեցնում է ուրարտական կուռքի պատկերը։ Այս կուռքերը, ըստ Վ.Ս.Սորոկինի, արտահայտում են կին աստվածության պատկերը։ Հ. Իսրայելյանն էլ նկատում է, որ համանման քարե արձանիկները ուշ բրոնզեդարյան մշակույթին պատկանող՝ պտղաբերության պաշտամունքն արտահայտող կանանց կուռքեր են որոնց վերևի երեք ելուստի վրա փորագրված են ծառի ճյուղերին նմանվող զարդամոտիվներ, որի իմաստը հետագայում արաահայտվել է վառվող մոմերով։ Այս կապը հանգեցնում է նրան, որ նախամարդու պատկերմամբ հողն էլ, մայր կինն էլ պտղաբերող են, ուստի երկուսն էլ հանդես են գալիս որպես մայր հողի խորհրդանիշ, ինչպես նշում է հեղինակը։
Այս ամենից հետո սխալված չենք լինի, եթե ավելացնենք, որ ինչպես արձանիկների վրայի բուսական զարդանախշերն են խորհրդանշում կենաց ծառ, այնպես էլ վառվող մոմերով զարդանախշված արձանիկը հետագայում ներկայացվել է նման բովանդակության խորհրդանիշ արտահայտող մոտիվ։

ՄԵՂՈԻՆ, ՄԵՂՐՆ ՈԻ ՄԵՂՐԱՄՈՄԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈԻՄ

ՄԵՂՈԻՆ, ՄԵՂՐՆ ՈԻ ՄԵՂՐԱՄՈՄԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈԻՄ (նկ․2)

Շատ հնում վառվող մոմերով արտահայտված կենաց ծառեր են քանդակվել ու նկարվել տաճարների (ուրարտական Մուսասիրի տաճարի խորաններինը), մատուռների, գմբեթների շքասյուների, ինչպես նաև տաճարներում գործածվող իրերի ու ամաների վրա։ Բ.Բ.Պիոտրովսկին Կարմիր բլուրի պեղումների ժամանակ կարասներից մեկում հայտնաբերել է 97 թաս. որոնց վրա փորագրված են աշտանակներ, որոնց ծայրերի կենաց ծառն արտահայտված է վառված մոմերով։ Ըստ Ա.Մնացականյանի, տոտեմիզմի հետ են կապված նախնիների ու ծնող զույգերի գաղափարն արտահայտող՝ Թոփրակ-Կալեի պեղումներից հանված մոմակալը, միջնադարի առօրյան արտահայտող՝ № 7729 ձեռագրի 476ա թերթում նկարված աշտանակը, № 3033 ձեռացրի 4բ․ թերթում նկարված մոմակալը։ Այս ոճով էլ հետագայում մշակվել են կախովի կանթեղներն ու ջահերը։
Կենաց ծառը նաև լույսի աղբյուր է, այդպես են պատկերացրել նրան, որովհետև ծառի վրա վառվող մոմերը լուսավորում են շրջապատը։ Հայկական կենաց ծառին նվիրված մի երգում, «Արդար մեղուն» գովերգվում է այն պատճառով, որ նա ծաղիկներից քաղցր մեղր է պատրաստում, իսկ նրա արտադրած մոմն օգտագործվում է լուսավորության համար։ Այդ ծառագովքը շատ տարածված է եղել հայոց մեջ և հաճախ երգվել է հարսանիքներում։
Ծաղկազարդին էլ շատ ծիսական արարողություններ են կատարվել մեղրի ու մոմի հետ կապված։ Հիշենք դրանցից աղջիկ նշանելու պահը ծառի շուրջը։ Տղայի մայրը, նախօրոք ունենալով աղջկա ծնողների համաձայնությունը, եկեղեցում Ծաղկազարդի ծառի վրայի վառվող մոմերից վառել է մի խաչաձև մոմ, որի վրա մի արծաթե մատանի է անցկացրել։ Վառված մոմը մատանիով լռելյայն տվել է իր հավանած աղջկա ձեոքը և կամ, աղջկան մոտեցնելով Ծաղկազարդի ծառին, գլխին գցել է մի կարմիր շղարշ, որից հետո այդ աղջիկը նշանված է համարվել։ Հիշենք նաև առագաստի աոաջին գիշերվա և հաջորդ օրվա հարսի լողացման արարողությունները՝ կապված մեղրի ու մոմի հետ, որը ժողովրդի սովորություններում գոյատևել է մինչև մեր օրերը։ Նման նկարագրություններ շատ կան, «Ազգագրական հանդես»-ում։ Այդ նույն հանդեսում Ե.Լալայանը Վասպուրականի վերաբերյալ նշում է, որ Ուռց կտրելու գիշերը, ընթրիքից հետո, թագավորը (փեսան) հարսի հետ առանձնացել է մի սենյակ, ուր (արդեն պատրաստված է եղել առագաստի անկողինը, մոտը դրված մի շիշ գինի, մեղր և մրգեղեն։ Փեսան հարսին խոսեցրել է, տվել նվերներ, նույն բաժակով գինի են խմել, կերել են մրգերն ու մեղրը, որ իրենց միությունը մեղրի նման քաղցր անցնի։ Առագաստի հաջորդ օրը փեսայի տանը պառավ կանայք լողացրել են հարսին, լոգանքի տաշտի շուրջը վառել մոմեր։ Վանեցիների մեջ էլ առագաստին հաջորդող առաջին հինգշաբթի օրը նորահարսի սկեսուրը հավաքել է իրեն հասակակից, մերձավոր արյունակից և հարևան մի քանի կին, որոնք, մեկական վառվող մոմ բռնած ձեռքերին, շրջապատել են տան կենտրոնում դրված պղնձե տաշտը, որի մեջ նստած է եղել մերկ նորահարսը։ Տաշտի շուրջը նույնպես շարել են վառվող մոմեր։ Կանայք մերկ հարսի վրա հաջորդաբար լցրել են մեկական թաս սառն ու տաք ջուր և հետն էլ աղոթք մրմնջացել։ Եթե մերկ հարսը սառն ու տաք ջրերի ազդեցության տակ շարժվեր կամ ցնցվեր, դա նշան էր, որ հարսն անհամբեր և անհնազանդ է։ Եթե չշարժվեր, ուրեմն հարսը համեստ էր լինելու։ Այսպիսով, առագաստի առաջին գիշերը և հաջորդ օրը, լողացման արարողության ժամանակ, օգտագործվել է մեղվի արտադրանքը։ Գամիրքի (Փոքր Հայք) հայերը մոմեր են վառել հարսանիքներին՝ հինա դնելու արարողության ժամանակ։ Քավորն ու քավորկինը բռնել են մի բյուրեղյա նախշուն ափսե, որի մեջ բրգաձև դիզված է եղել հինան, կենտրոնում թաղված պարուրաձև ոլորված մոմի խուրձը։ Հարսին նստեցրել են սենյակի կենտրոնում, մի բարձի վրա, շրջապատել վառված մոմերով ու հինան դրել։ Հետո էլ սկսել են խրախճանքը՝ նվագն ու պարը, երգն ու երաժշտությունը։

ՄԵՂՈԻՆ, ՄԵՂՐՆ ՈԻ ՄԵՂՐԱՄՈՄԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈԻՄ
Հարսանիքի գաթան թխելիս, գաթայի ալյուրի, խմորի տաշտի եզրերին մոմեր են վառել, որպեսզի հարսը մոմի լույսի նման պայծառ լինի, ամոթխած ու հնազանդ։
Վանեցիները հարսանիքի ժամանակ մոմեր են վառել, երբ հարսն ու փեսան եկեղեցուց տուն են վերադարձել։ Փեսայի մայրը, գլխին դրած կամ ձեռքին բռնած մոմերով զարդարված ուտելիքներով լիքը մի ափսե, պարելով ընդառաջ է գնացել թագավորին ու թագուհուն և, համբուրելով նրանց, առաջնորդել է հարսնացուի սենյակը։
Մշո դաշտում մոմեր է վառվել Տերնդեզի կամ Տեառնընդառաջի տոնական ծիսակատարության ժամանակ։ Երեկոյան ժամերգությունից հետո եկեղեցու բակում եկեղեցու մոմերով խարույկ է վառվել, այդ խարույկից էլ վառվել են ողջ գյուղի կտուրներին արված խարույկները, ու գյուղը թաղվել է ծխի ու կրակի բոցերի մեջ։ Բոլորը թռել են խարույկի վրայով, խանձելով վարտիքների փողկերը, դրանով, որպես հմայիլ, իրենց ապահովել են գազաններից ու սողուններից վնասվելուց։ Վառել են նաև հավերի փետուրները, որնրանք էլ հաջող թուխս նստեն ու շատ ձու ածեն։ Եթե գյուղում նորահարս է եղել, նրա տան պատգամավոր են գնացել հարսի հոր տնից, հարսին հանել են տանիք՝ Տերնդեզ տեսնելու և նվերներ սպանալա։ Հենց կտուրում էլ փոխինդ են արել, ցորենի հասկեր խարկել և բաժանել ներկաներին, գցել երդիկներից, գծեր քաշել (երդիկների ու դռների շուրջը՝ ընդդեմ չար ոգիների։ Մշեցիների մեջ ևս այս արարողությունը եղել է։ Մոմեր վառելու արարողության հիմքում ընկած է մոմի պաշտամունքը, ընտանիքի պտղաբերության ապահովումը։
Դրա ուշագրավ վկայությունն են նաև ձեռագրերում և մանրանկարներում պատկերված վառվող մոմերը, մոմակալներն ու հյուսածո մեղվափեթակները։ Այսպես, Մատենադարանի 14-րդ դարասկզբին վերաբերող № 3708 ձեռագրի 7ա թերթի վրա պատկերված է նորապսակ զույգի գունավոր նկար։ Հարսի ու փեսայի ձեռքերին կան վառվող մոմեր և կենաց ծառեր։ Ինչպես
երևում է նկարից, նրանք հարսանիքում պարում են, մակագրությունն էլ ասում է, որ պարելիս են եղել Աշտարակի շրջանի Սաղմոսավանքին մոտիկ գյուղում։ Այստեղ կենաց ծառն ու վառվող մոմերն արտահայտում են պտղաբերության գաղափարը։ Սիրարփի Տեր-Ներսեսյանի «Հայկական մանրանկարչություն» գրքի № 18 և 90 տախտակները Մատենադարանի ձեռագրի զարդաքանդակներից են։ Այստեղ որպես զարդանախշ օգտագործված է մեղվի հյուսածո փեթակի պատկերը, իսկ լուսանցքներում պատկերված են մոմակալներում դրված վառվող մոմեր։ Նկարներն արված են 13 և 17-րդ դարերում։
Սկսած հնագռւյն ժամանակներից ընդհուպ մինչև մեր օրերը, մեղվի մեղրը և մոմը, կազմելով հայ ժողովրդի սննդի կարևոր բաղադրիչ մաս, օգտագործելով նաև բուժական նպատակներով, միաժամանակ որոշակի դեր են կատարել ժողովրդական հավատալիքներում, դիտվելով որպես կենսատու և չարխափան միջոցներ, մարդուն բոլոր առումներով հույժ օգտակար նյութեր, վերջին դեպքում՝ սրբագործված կրոնական հավատալիքներով։

ԱՐԱՄԱՅԻՍ ԳԱՍՊԱՐՑԱՆ
ՄԵՂՈԻՆ, ՄԵՂՐՆ ՈԻ ՄԵՂՐԱՄՈՄԸ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈԻՄ
Պաշտոնական ամսագիր, հայրապետական աթոռոյ, Ս․Էջմիածնի, 1981

Հայաստանի ազգային գրադարան

 

Добавить комментарий